Εσείς τι θα κάνατε; Διλήμματα κοινωνικής συμπεριφοράς

Τι θα κάνατε αν σας ζητούσε ο διευθυντής σας να χαστουκίσετε τον συνάδελφό σας για παραδειγματισμό επειδή άργησε να έρθει στη δουλειά;

Τι θα κάνατε αν ακούγατε κάποιον να φωνάζει βοήθεια σε ένα πολυσύχναστο δρόμο και αντιλαμβανόσασταν ότι βρίσκεται σε κίνδυνο;

Θα υποστηρίζατε την άποψή σας για κάτι ενώ όλοι γύρω σας υποστήριζαν το αντίθετο;

των Παναγιώτη Καλομοιράκη & Κατερίνα Μουστάκη

Ζούμε μαζί με τους άλλους. Στην πλειοψηφία θεωρούμε τους εαυτούς μας ελεύθερους, αλληλέγγυους και νοήμονες. Αυτό πίστευαν και οι επιστήμονες της κοινωνικής ψυχολογίας πριν γίνουν τα παρακάτω που απασχόλησαν και επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη και την επιστήμη. 

Υπακοή στην εξουσία

Εικ. 1. Η ανακοίνωση του Milgram
 Poolisfun [Public domain], μέσω Wikimedia Commons

Ο Stanley Milgram διεξήγαγε μία σειρά πειραμάτων που αφορούσαν την υπακοή στην εξουσία. Εφαλτήριο για την έρευνά του αποτέλεσε η θηριώδης συμπεριφορά των ναζί κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Γεωργάς, 1999) και συγκεκριμένα η δίκη του Adolf Eichmann. Ο Adolf Eichmann ήταν ανώτερος αξιωματούχος των ναζί και καταδικάστηκε για τη γενοκτονία 6 εκατομμυρίων Εβραίων. Κατά την απολογία του υποστήριξε σφοδρά πως δεν είχε τίποτα εναντίων των Εβραίων και ότι απλά εκτελούσε τις διαταγές των ανωτέρων του (Κοκκινάκη, 2006).

Ο Milgram έβγαλε μία ανακοίνωση (βλ. Εικόνα 1) που καλούσε ανυποψίαστους πολίτες να συμμετάσχουν σε μία έρευνα για τη μνήμη και τη μάθηση μέσω της τιμωρίας. Ο σκοπός, ωστόσο, της έρευνας ήταν να διαπιστωθεί κατά πόσο το άτομο συμμορφώνεται σε εντολές όταν αυτές προέρχονται από μία πηγή εξουσίας (Sanderson, 2009). Στο πείραμα συμμετείχαν τρία άτομα, η "πηγή εξουσίας" - ο ερευνητής, ο "δάσκαλος" - ο ανυποψίαστος συμμετέχων και ο "μαθητής" - ο μυστικός συνεργός του ερευνητή. Ο ρόλος του "δασκάλου" ήταν να τιμωρεί με ηλεκτροσόκ τον "μαθητή" όταν έκανε λάθος σε μία άσκηση απομνημόνευσης λέξεων. Τα ηλεκτροσόκ ήταν ψεύτικα χωρίς να το γνωρίζει ο "δάσκαλος". Η ένταση του ηλεκτροσόκ αυξανόταν σε κάθε λάθος του "μαθητή" (Κοκκινάκη, 2006). Παρά τις υποτιθέμενες διαμαρτυρίες του "μαθητή" πως υποφέρει με τα όλο και δυνατότερα ηλεκτροσόκ και πως έχει πρόβλημα με την καρδιά του, οι περισσότεροι συμμετέχοντες συνέχιζαν μέχρι τη μέγιστη ένδειξη  450 Volt, κάτω από την πίεση του ερευνητή  (Aronson, Wilson, & Akert, 2010).

110 ειδικοί και ανάμεσά τους 39 ψυχίατροι υποστήριζαν πριν το πείραμα του Milgram πως μόνο το 10% των συμμετεχόντων θα ξεπερνούσε τα 180 Volt. Όλοι τους διαψεύστηκαν αφού σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες ξεπέρασαν τα 180 Volt και το 62,5 % αυτών έφτασε μέχρι την τελική ένταση των Volt (Κοκκινάκη, 2006). 

Το πείραμα του Milgram θεωρείται ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα και παράλληλα σημαντικά πειράματα στην ιστορία της κοινωνικής ψυχολογίας. 

Η απάθεια των πολλών - Η ιστορία της Kitty Genovese

H Kitty Genovese, μία νεαρή Νεοϋορκέζα, το βράδυ της 13ης Μαρτίου του 1964 καθώς γυρνούσε σπίτι της μετά τη δουλειά της, δέχτηκε επίθεση από έναν άγνωστο άντρα (Sanderson, 2009).  H κοπέλα έβαλε τις φωνές και ο άντρας αρχικά απομακρύνθηκε. Όταν όμως αυτός συνειδητοποίησε πως δεν ερχόταν κανείς να τη βοηθήσει, γύρισε πίσω και τη δολοφόνησε με ένα μαχαίρι. Οι καταθέσεις στην αστυνομία την επόμενη μέρα έδειξαν πως συνολικά 38 ένοικοι των γύρω σπιτιών είχαν ακούσει και αντιληφθεί τι συμβαίνει. Το συμβάν διήρκεσε μία ώρα και η αστυνομία καλέστηκε μισή ώρα μετά τη δολοφονία από κάποιον ανώνυμο (Κοκκινάκη, 2006). 

Τι έκανε τόσους πολλούς ανθρώπους να μη σπεύσουν να βοηθήσουν την Kitty Genovese ή έστω να καλέσουν την αστυνομία έγκαιρα;

  

Η ιστορία της Kitty Genovese έχει αμφισβητηθεί σε πολλά σημεία. Ενδεικτικά αναφέρουμε το άρθρο του Larry Getlen (2014) που εξετάζει κατά πόσο έμειναν απαθείς οι γείτονες και ποια ήταν η ευθύνη της αστυνομίας. Παρ' όλα αυτά η ιστορία της Kitty Genovese δεν παύει να παρακίνησε τους κοινωνικούς ψυχολόγους στο να μελετήσουν το φαινόμενο της επέμβασης ή της απάθειας σε επείγοντα περιστατικά. Οι  Darley & Latane μέσα από μια σειρά πειραμάτων υποστήριξαν πως υπάρχουν τρεις λόγοι που επηρεάζουν την αντίδραση μας σε επείγοντα περιστατικά, για τα οποία είμαστε σίγουροι πως κάποιος κινδυνεύει.

Ο πρώτος λόγος είναι η διάχυση ευθύνης, σύμφωνα με την οποία όσο μεγαλώνει ο αριθμός των παριστάμενων τόσο μειώνεται η πιθανότητα να κάνουμε κάτι. Ο καθένας, δηλαδή, θεωρεί πως έχει μικρό μερίδιο ευθύνης και κάποιος άλλος θα αναλάβει την πρωτοβουλία να βοηθήσει αυτόν που βρίσκεται σε κίνδυνο. Αντιστρόφως, όσο μειώνεται ο αριθμός των παριστάμενων τόσο αυξάνεται η πιθανότητα να επέμβουμε και η μεγαλύτερη πιθανότητα είναι όταν είμαστε μόνοι απέναντι σε αυτόν που χρειάζεται τη βοήθειά μας.   

Ο δεύτερος λόγος είναι η αναστολή λόγω ακροατηρίου. Σύμφωνα με αυτό τον λόγο η παρουσία άλλων μπορεί να μας αποτρέψει από το να βοηθήσουμε λόγω του φόβου της γελοιοποίησης. Φοβόμαστε, δηλαδή, μη φανούμε υπερβολικοί ή ανόητοι σπεύδοντας να βοηθήσουμε.       

Ο τρίτος λόγος είναι κοινωνική επιρροή, σύμφωνα με την οποία επηρεαζόμαστε από τους άλλους για να κρίνουμε τη σοβαρότητα της κατάστασης. Αν δούμε πως οι γύρω  μας δεν αντιδρούν μπορεί να ερμηνεύσουμε την κατάσταση ως μη επείγουσα

Επίσης, αν γνωρίζουμε το άτομο που κινδυνεύει αυξάνεται σημαντικά η πιθανότητα να το βοηθήσουμε. Οι Piliavin et al. υποστηρίζουν το Υπολογιστικό Μοντέλο των Παριστάμενων, σύμφωνα με το οποίο πριν αποφασίσουμε να επέμβουμε, αξιολογούμε το κόστος αυτής της επέμβασης (Κοκκινάκη, 2006).  

  

Ο φόβος του να είσαι διαφορετικός

Ο Solomon Asch πεπεισμένος πως η λογική του ανθρώπου δε θα του επιτρέψει να συμμορφωθεί με μία σίγουρη παράλογη άποψη των πολλών έκανε ένα πείραμα που τον διέψευσε.

Eικ 2. Οι καρτέλες με τις γραμμές στο πείραμα του Asch
Του/της Fred the Oyster
 [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html)],
 μέσω των Wikimedia Commons

Στο πείραμά έδειξε σε πέντε φοιτητές μία καρτέλα με τρεις γραμμές διαφορετικού ύψους και μία καρτέλα με μία γραμμή που ήταν ίδια με μία από τις τρεις (βλ. Εικόνα 2). Οι φοιτητές έπρεπε να βρουν ποια γραμμή από τις τρεις ήταν ίδια με την γραμμή της δεύτερης καρτέλας. Η σύγκριση ήταν εύκολη. Ωστόσο, οι τέσσερις πρώτοι φοιτητές ήταν συνεργάτες του Asch και μόνο ο πέμπτος φοιτητής ήταν ο πραγματικός συμμετέχων της έρευνας, χωρίς όμως αυτός να το γνωρίζει.  Ένας ένας από τους φοιτητές έλεγαν την απάντηση. Στην αρχή την είπαν όλοι σωστά. Στη συνέχεια όμως οι συνεργάτες του Asch που λέγαν πρώτοι την απάντηση άρχισαν ο ένας μετά τον άλλο να λένε επίτηδες μία ίδια λανθασμένη απάντηση. Το αποτέλεσμα ήταν περίπου το 35% των συμμετεχόντων στο πείραμα να συμμορφωθούν με την προφανώς λάθος απάντηση που έδιναν οι πολλοί (Γεωργάς, 1999).

Αργότερα αποκαλύφθηκε το πείραμα στους συμμετέχοντες και ρωτήθηκαν για ποιο λόγο συμμορφώθηκαν με τις λάθος απαντήσεις των πολλών. Οι πιο συχνές απαντήσεις ήταν η αμφισβήτηση της κρίσης τους και ο φόβος της απόρριψης από τους πολλούς. Ένα μικρό ποσοστό από τους συμμετέχοντες υποστήριξαν και μετά το τέλος του πειράματος πως πραγματικά έτσι έβλεπαν τις γραμμές (Κοκκινάκη, 2006). 

Από τις παραπάνω μελέτες μπορούμε να παρατηρήσουμε κάτω από ποιες συνθήκες λειτουργούμε με βάση την προσωπική μας βούληση ή υποκινούμενοι από τους άλλους. Σε κάθε περίπτωση οι μελέτες αυτές μπορούν να μας προβληματίσουν και να μας βοηθήσουν να γίνουμε ποιο συνειδητοί σε παρόμοιες καταστάσεις. 

Βιβλιογραφία

Aronson, E., Wilson, T. D., & Akert, R. M. (2010). Social Phychology (7th ed.). Boston: Pearson Education Inc.

Γεωργάς, Δ. (1999). Κοινωνική Ψυχολογία (5η εκδ., Τόμ. Β). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Getlen, L. (2014). Debunking the myth of Kitty Genovese. Ανάκτηση Οκτώβριος 20, 2015, από New York Post:http://nypost.com/2014/02/16/book-reveals-real-story-behind-the-kitty-genovese-murder/

Κοκκινάκη, Φ. (2006). Κοινωνική Ψυχολογία:Εισαγωγή στη μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς. Αθήνα: τυπωθήτω

Sanderson, C. (2010). Social Psychology. U.S.A: John Wiley & Sons.